O corvo gralla

Este artigo ten unha versión en podcast que podes escoitar (e subscribirte se che gusta) en Ivoox ou en Spotify. Estou tamén en Podgalego

Mirade, ando un pouco farto dos eloxios da lectura. Na realidade debería dicir que estou moi farto, que estou cheo, que sinto un proído intenso cada vez que escoito gabanzas desmedidas dos libros e do acto de ler, mais unha das vantaxes de avellentar é que cada vez estou máis perto da ataraxia, ese estado epicúreo de ánimo apracíbel, imperturbabilidade e sosego. Emporiso, aturo mal eses encomios feitos quer desde un entusiasmo vacuo, quer desde unha intelectualidade elitista.

Escoitaba estes días dicir a un tertuliano na radio que «hai xente que xa non le»; dicíao coa suficiencia do cabalo que pensa que o mundo se reduce a estreita franxa de terreo que se lle ofrece cara adiante, porque as anteolleiras lle impiden ver a largura e extensión das beiras. A afirmación é xa un leitmotiv, un adagio ubícuo e continuo ao longo do tempo, que case sempre ten como alvo á mocidade, que sempre le moito menos do que liamos nós. Supoño que será unha decepción para eles a última enquisa que di que son precisamente os mozos e as mozas e a cativada os que máis len.

Mais o caso é que o eloxio da lectura é o eloxio dunha excepción, dun acto que ao longo da historia sempre foi minoritario e elitista, e que segue a selo: no último século o índice de analfabetismo descendeu enormemente e estímase que en torno ao 85% da poboación mundial sabe ler, e que a mitade faino adoito, cifras que dubido moito que a nosa experiencia de habitantes do recuncho occidental dun país desenvolvido ma non troppo corroboren: le decote a mitade da xente que coñecedes? E permitídime falar en termos marxistas: a que clase social pertencen maioritariamente eses lectores?

Porén, a que lle chaman ser lectores? Outrora non se lía, escoitábase, fundamentalmente narracións orais, e moito máis limitadamente lecturas colectivas. O acto de ler a xente cadanseu libro é algo absolutamente moderno e exclusivo que ven da man dos procesos de individualización da sociedade e da medra do capitalismo. A pesar da facilitación da produción do libro que supuso a multiplicación das imprensas a partir do século XV posuír un libro era algo excepcional e aínda hoxe no noso mundo occidental privilexiado, a maioría das casas reducen a súa biblioteca aos libros de lectura obrigatoria da etapa educativa: a maior parte das gabanzas da lectura están arrodeadas dun misticismo elitista que ignora que a tecnoloxía lectora leva co ser humano pouco máis que un suspiro: uns 5000 anos dos 300.000 de existencia sobre a Terra; e, como xa vimos, a extensión desa tecnoloxía entre a maioría da poboación é cousa dos últimos 100 anos. Di Michel Desmurguet nun artigo no que fala da importancia de lles ler aos nosos fillos e fillas (e arredalos das pantallas) que «a exposición á palabra escrita é a única maneira de desenvolver unha linguaxe avanzada, sen a cal non se pode construír ningún pensamento complexo». Logo as tribus ágrafas que aínda habitan o planeta non son quen de pensar con profundidade nin, consecuentemente, facíao o homo sapiens, excepto un puñado de privilexiados, até a extensión masiva da alfabetización no século XX. E a día de hoxe non ten un pensamento profundo o 50% da poboación. Seica o cerebro baleiro de Homer Simpson está máis extendido do que pensabamos.

Mais, poñámonos no caso de que a lectura ten todos eses beneficios e bondades únicos e imprescindíbeis que se lle apoñen… Vale ler calquera cousa? Porque a maior parte das lecturas que están detrás deses eloxios místicos e melosos eu só llas recomendaría ao meu peor inimigo. No entanto, cando se fan esas estatísticas periódicas que case sempre serven para anunciar o apocalipse da civilización, a pregunta, o dato, e se se le ou non se le, ou cantos libros ao ano se len, sen importar en absoluto que libros son eses.

O caso é que talvez só esteamos inmersos nun cambio de paradigma que ou non se ten a capacidade de ver ou é observado coa premisa universal de que calquera tempo pasado sempre foi mellor. Porque se a lectura foi durante séculos a fonte máis extendida de coñecemento, diversión e pracer, a maneira máis doada de acceder ao saber, ao entretemento e á beleza, nos últimos cen anos progresivamente veñen xurdindo canles alternativas para accedermos a eses tres beneficios que enriquecen o noso cerebro: o cine e a súa extensión na televisión; a música (por certo, moito máis antiga que a lectura), que se fixo ubicua e asequíbel a través da tecnoloxía (tocadiscos, casetes, mp3…). E finalmente a chegada de Internet, que ven dar acceso a unha amálgama inatinxíbel de datos expostos en distintos formatos e aos que podemos achegarnos coa ollada, o ouvido ou a lectura para aprender, gozar, informarnos ou matar o tempo. Alguén que le longos fíos nunha rede social (crónicas, relatos, divulgación) ou apotegmas, ou inclusive ese novo costumismo das breves crónicas diarias da vida cotiá que vertemos no Mastodon e semellantes, non é lector? Se ouvimos podcast de ficción ou divulgativos, non somos tan lectores como os que escoitaban aos xograres ou asistían ás lecturas colectivas no mesón do pobo? Non lemos cando somos receptores de pezas audiovisuais en Youtube, TikTok ou Peertube? Non encontramos a través de todos estes medios coñecemento, diversión, enxeño, profundidade e emoción? Pois polo menos na mesma porcentaxe que entre os libros.

E logo están os videoxogos. Algúns ofrecen mecánicas e requiren destrezas cuxo impacto na nosa aprendizaxe require de perspectiva para ser valorada, mais outros moitos son libros vertidos a outro formato: son narracións profundas e complexas e inmersivas que se enriquecen con elementos audiovisuais e artísticos nas que ademais o “lector” intervén e forma parte da trama.

Así que si, hai xente que xa non le, polo menos á maneira clásica en que se entende a lectura, mais enriquece o seu intelecto doutros xeitos impensábeis hai cen anos, e perante esas novas formas o ser humano reacciona igual que o ven facendo durante toda a historia: conservadoramente: se a lectura ven sendo o método de acceso ao coñecemente e de entretemento nos últimos séculos, e o que é máis importante, se “eu” medrei coas novelas e a poesía contidas en libros nunha experiencia senlleira, pracenteira e distintiva, calquera práctica novedosa que a substitúa virá a empeorala, degradala e vulgarizala. O cine sempre foi considerado un entretemento popular, a radio e a televisión non chegaron a acadar nunca a condición de axentes culturais equiparábeis ao libro, malia súa riqueza, profusión e variedade de contidos; e agora todo o que teña que ver con internet e os videoxogos ven acompañado dos mesmos mantras de alienación e estrago do noso límpido cerebro. Nada novo, xa se fixo tamén co libro; cando a imprensa o convertiu nun obxecto relativamente popular as elites condenárono como unha ferramenta ao servizo da propagación da vulgaridade e non foron poucos os autores que, aínda no século XVII, preferían distribuír os seus textos manuscritos. Na realidade, todo o que tivera éxito e difusión popular era rexeitado inicialmente polas elites: os libros de cabalerías tiveron un inmenso éxito no século XVI, con múltiples reedicións e continuacións e versións variadas dos máis exitosos, mais foron desprezados como fonte de inmoralidade e, dicían, pola súa pésima calidade. Mesmo rexeitamento para o teatro de corral, de público popular, fronte ao cortesano. Na realidade o rexeitamento foi a toda a literatura de ficción, considerada –Antonio Castro scripsit– «carente de autoridad moral o de utilidad educativa».

Seica en 1971 Tolkien escribiu nunha carta que estaba canso de «vivir nunha época devota do fútil e o instantáneo». Perante iso podemos pensar que non diría hoxe, no mundo das redes sociais; ou podemos colixir que ese laio é un tópico que se repite en todas as xeracións desde Hesíodo. Eu fico coa segunda opción.

Estaba mellor preparada a mocidade que estudaba o trivium e o quadrivium na universidade de Boloña no medievo? Mellor alguén no Oxford de principios do século XX? E o estudantado da universidade de Compostela nos días de hoxe? Pois a única resposta honesta é: depende; se tiveramos que salvar a vida escolleriamos un hospital medieval boloñés, un da Inglaterra eduardiana ou iriamos ao Clínico compostelán? Porén, até hai unhas poucas décadas a universidade era un sistema elitista pensado para preparar a uns poucos privilexiados para formar parte da clase dirixente intelectual, científica e políticamente; agora isto democratizouse, mal que lles pese a moitos, e non pode funcionar do mesmo xeito un sistema educativo que aspira a abranguer o cen por cen da poboación que un que peneira e fica cunhas poucas sementes.

O libro foi durante varios séculos unha ferramenta eficiente para entreter, educar e axudar a alicerzar os nosos cerebros (os dunha minoría privilexiada case sempre). Agora vivimos nunha revolución tecnolóxica que aporta outras ferramentas para acceder ao coñecemento e ao ludismo, e estamos a medir –e a xulgar– cos instrumentos equivocados, cos parámetros dunha sociedade que xa non existe. Apreixemos as novas formas de acceso ao coñecemento e a diversión e admitamos que o libro xa non é o único modo lexítimo e eficaz para construírmos un cerebro capaz de entender e enfrontar o mundo de hoxe e o vindeiro. Morre logo o libro? Eu que sei… Seguramente fique como un produto máis de entrada á cultura e perdure no tempo. Porén, se desaparecer, non será unha traxedia, senón unha decisión colectiva, unha consecuencia evolutiva e social do feito de xurdiren outras solucións tecnolóxicas máis eficientes e axeitadas para a sociedade que edifiquemos entre todas as persoas.

E xa agora, item plus: os libros ulen mal.

Vale

______________________ Textos de Marcos Taracido con licenza Creative Commons Atribución-Non comercial-Compartir igual CC BY-NC-SA

Se tras ler este texto tes algo que comentar podes facelo en Mastodon: @marcostaracido@mastodon.gal

Podes seguir este blog mediante [RSS] (https://escritura.social/fmarcostaracido/feed/).

Máis información sobre min e outros textos: https://lacentralita.net/@marcostaracido